آیه 83 سوره غافر

فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (83)

فَلَمَّا جاءَتْهُمْ‌: پس چون آمد ايشان را، رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ‌: پيغمبرانشان به معجزات بينه و آيات باهره، فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ‌: شاد شدند به آنچه نزد

جلد 11 - صفحه 341

آنها بود از دانش خود، و حقير شمردند علم انبياء را؛ يا بر سبيل استهزاء مى‌خنديدند به آنچه نزد پيغمبران بود از وحى و معجزات نبويه و احكام شرعيه و تمسخر مى‌كردند. وَ حاقَ بِهِمْ‌: و فرود آمد و احاطه نمود به ايشان، ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ‌: جزاى آنچه بودند كه به آن استهزاء مى‌كردند.

تبصره:

آيه شريفه تعريض است به آنانكه علم طبيعى و مادى را دارا و چنان پندارند كه هيچ علمى در جلب نفع و فوائد به علم ايشان نمى‌رسد، لذا وحى انبياء را كه مايه سعادت جاودانى است حقير شمردند و اعتنا به آن ننمايند؛ چنانچه فلاسفه و حكماى يونان مغرور به علم خود شده تابع انبياء نشدند، بلكه هرگاه وحى را استماع مى‌كردند استحقار آن نموده در رفع آن مى‌كوشيدند.

در روايت است كه حضرت موسى عليه السّلام اظهار دعوت نمود، سقراط حكيم را گفتند چرا به شهر حضرت موسى مهاجرت نمى‌كنى تا از او كسب علوم دينيه نمائى؟ گفت: ما به حليه تهذيب اخلاق آراسته‌ايم و به زيور صلاح نفس پيراسته، محتاج به هدايت كسى نيستيم! غافل از آنكه هر قدر عقل آدمى كامل باشد، باز هم مورد خطا و سهو و چاره ندارد براى تكميل نفس تابع عقل سليم پيغمبر شود كه مربوط به عالم وحى الهى و ابدا در آن خطا و سهو راه ندارد، لكن غرور به عقل مطبوع، مانع از اتباع عقل مسموع است‌ «1».

وَ يُرِيكُمْ آياتِهِ فَأَيَّ آياتِ اللَّهِ تُنْكِرُونَ (81) أَ فَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِي الْأَرْضِ فَما أَغْنى‌ عَنْهُمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ (82) فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (83) فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا قالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا بِما كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ (84) فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْكافِرُونَ (85)

ترجمه‌

و مينماياند بشما نشانه‌هاى خود را پس كدام يك از نشانه‌هاى خدا را انكار ميكنيد

آيا پس گردش نميكنند در زمين پس بنگرند چگونه بود انجام كار آنانكه بودند پيش از آنها بودند بيشتر از آنها و سخت‌تر در توانائى و اثرهاى باقى در زمين پس كفايت نكرد از آنها آنچه بودند كسب ميكردند

پس چون آمدند آنها را پيغمبرانشان با معجزات شاد شدند بآنچه بود نزد آنها از دانش و احاطه نمود بآنها آنچه‌

جلد 4 صفحه 543

بودند بآن استهزاء ميكردند

پس چون ديدند عذاب ما را گفتند گرويديم بخدا بتنهائى و كافر شديم بآنچه بوديم بآن شرك آورندگان‌

پس نبود كه سود دهد آنها را گرويدنشان چون ديدند عذاب ما را بوده طريقه خدا كه بتحقيق گذشت در بندگانش و زيان كردند آنجا كافران.

تفسير

خداوند متعال بعد از اشاره ببعضى از نعم خود كه از آن جمله انعام بود و ذكر شد عمده آنها شتر است ميفرمايد و مينماياند بشما نشانه‌هاى قدرت و رحمت خود را پس كدام يك از آنها را ميتوانيد منكر شويد قطع نظر از ساير آيات الهى كه ذكر شده و ميشود همين شتر حيوان باين بزرگى و قوّت مسخّر شدنش براى انسان بطوريكه طفلى مهار او را بدست بگيرد و هر جا بخواهد ببرد چه اندازه دلالت بر قدرت و رحمت خدا نسبت به بندگان دارد هر قدر شخص در نفس خود و زمين خدا فكر و سير نمايد شواهد و دلائل توحيد و علم و حكمت و قدرت و رحمت خداوند ظاهر گردد بقدريكه نميتوان تعداد نمود از آن جمله آثار باقيه در راه شام و يمن است براى اهل مكه در مسافرتهاشان بآن بلاد از ابنيه خرابه و قنوات و قصور و انهار بائره امم سالفه كه دلالت دارد بر آنكه آنها بيشتر و قوى‌تر بودند از اينها و در نتيجه مخالفت با پيغمبرانشان معذّب شدند و تمام عماراتشان ويران و زير و زبر شد و هيچ يك از آنوسائل ظاهرى كه آنها تهيه نموده بودند براى آسايش خودشان بحال آنها فائده نداشت و مانع از نزول عذاب خدا بر آنها نشد و با آنكه وقتى انبياء آمدند و ادلّه دالّه بر نبوت خود را اقامه نمودند از معجزات و شواهد صدقشان آنها بعلم و دانش خودشان در امور دنيا از صناعت و فلاحت و تجارت مغرور شدند و فرحناك بودند بآن و لوازم تعيّش و كامرانى كه براى خود تهيه نموده بودند و انبياء عظام را كه از اوضاع آخرت و مفاسد تعيّشات دنيوى اخبار مينمودند و از عذاب الهى بيمشان ميدادند استهزاء ميكردند و در نتيجه همان عذاب كه مورد استهزاء آنها واقع شده بود احاطه نمود بر آنها بطوريكه راه فرارى براى آنان باقى نماند و همه بجزاى اعمال بدشان در دنيا رسيدند و چون شدّت عذاب خدا را مشاهده مينمودند اقرار بتوحيد حق ميكردند و از بتها بيزارى ميجستند ولى ديگر ايمان بحال آنها فائده نداشت چون از روى الجاء و ترس بود و چنين ايمانى قبول‌

جلد 4 صفحه 544

نميشود طريقه مرضيّه الهيّه از قديم بر اين جارى شده كه ايمان اختيارى مبنى بر فكر و تأمل در آيات را ميپذيرد نه ايمان اجبارى مبنى بر ترس و فرار از عذاب را و زيانى بالاتر از اين نيست كه لذّات دنيوى و نعيم اخروى خودشان را از دست داده ببدنامى و عذاب دنيا و آخرت گرفتار شدند در عيون از امام رضا عليه السّلام نقل نموده كه پرسيدند چرا خداوند فرعون را غرق نمود با آنكه او ايمان آورد و اقرار بتوحيد خدا نمود فرمود براى آنكه ايمان آورد وقت ديدن عذاب و ايمان در چنين وقتى قبول نميشود و اين حكم الهى است كه هميشه بوده و خواهد بود و باين دو آيه استشهاد فرمود و در كافى روايت نموده كه در زمان متوكل عباسى مردى نصرانى با زن مسلمانى زنا كرده بود او را آوردند حد بزنند مسلمان شد بعضى گفتند اسلام كفر و گناه او را از ميان برد و بعضى آراء ديگرى اظهار داشتند و متوكل بحضرت هادى امام دهم عليه السّلام مراجعه نمود و آنحضرت مرقوم فرمود بايد او را بزنند تا بميرد و سايرين منكر شدند و گفتند اين حكم دليلى ندارد و ثانيا براى طلب دليل بآنحضرت مراجعه شد و جوابى رسيد كه در آن بعد از بسمله اين دو آيه نوشته شده بود و متوكل بدستور حضرت عمل نمود و آنمرد زانى را بقدرى زدند كه مرد در ثواب الاعمال و مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه هر كس سوره حم المؤمن را در هر شب بخواند خداوند گناهان گذشته و آينده او را بيامرزد و او را موفق به تقوى و پرهيزكارى فرمايد و آخرت او را بهتر از دنيا قرار دهد و از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه حم‌ها ريحانهاى قرآنند پس حمد و شكر نمائيد خدا را بحفظ و تلاوت آنها و ثواب زيادى براى آن بيان فرموده است و الحمد للّه رب العالمين و صلى اللّه على سيدنا محمد و آله الطاهرين.

جلد 4 صفحه 545

فَلَمّا جاءَتهُم‌ رُسُلُهُم‌ بِالبَيِّنات‌ِ فَرِحُوا بِما عِندَهُم‌ مِن‌َ العِلم‌ِ وَ حاق‌َ بِهِم‌ ما كانُوا بِه‌ِ يَستَهزِؤُن‌َ (83)

‌پس‌ چون‌ ‌که‌ آمد ‌آنها‌ ‌را‌ رسولان‌ ‌آنها‌ ‌آنها‌ بآنچه‌ علم‌ داشتند فرحناك‌ بودند ولي‌ گرفت‌ ‌آنها‌ ‌را‌ آنچه‌ ‌را‌ ‌که‌ بودند باو استهزاء ميكردند.

فَلَمّا جاءَتهُم‌ رُسُلُهُم‌ نوح‌، ابراهيم‌، لوط، شعيب‌، موسي‌، عيسي‌، و ساير پيغمبران‌.

بِالبَيِّنات‌ِ ‌با‌ معجزات‌ باهره‌ و ادلّه واضحه‌ و بيانات‌ شافيه‌ اعتناء بآنها نكردند و ‌آنها‌ ‌را‌ ضعيف‌ و ناچيز شمردند و استهزاء بآنها ميكردند ‌که‌ ‌اينکه‌ تحريفات‌ ‌شما‌ همه‌ دروغ‌ ‌است‌ و احدي‌ قدرت‌ ندارد ‌بما‌ كوچكترين‌ بلائي‌ برساند ‌با‌ ‌اينکه‌ قدرت‌ و عزّت‌ و شوكت‌ و قوّه‌ و رياست‌ ‌که‌ ‌ما داريم‌.

فَرِحُوا بِما عِندَهُم‌ مِن‌َ العِلم‌ِ خوشحال‌ و فرحناك‌ بودند بآنچه‌ ‌که‌ نزد ‌آنها‌ ‌بود‌ ‌از‌ علم‌ لكن‌ موقعي‌ ‌که‌ بأس‌ الهي‌ رسيد سرتاسر ‌آنها‌ ‌را‌ گرفت‌.

وَ حاق‌َ بِهِم‌ احاطه‌ كرد بآنها.

ما كانُوا بِه‌ِ يَستَهزِؤُن‌َ ‌که‌ ميگفتند بانبياء ‌خود‌ فَأتِنا بِما تَعِدُنا إِن‌ كُنت‌َ مِن‌َ الصّادِقِين‌َ بنوح‌ و هود ‌در‌ سوره اعراف‌ و حجر و احقاف‌ ‌از‌ روي‌ استهزاء لكن‌ چون‌ آمد بيچاره‌ شدند و اظهار ايمان‌ كردند لكن‌ نتيجه‌ بخش‌ نبود.

]

(آیه 83)- در این آیه به چگونگی برخورد آنها با پیامبران و معجزات و دلائل روشن انبیا اشاره کرده، می‌گوید: «هنگامی که رسولان آنها با معجزات و دلائل روشن به سراغ آنها آمدند (از آنان روی گرداندند، و) تنها به معلوماتی که خود داشتند دل بستند و خوشحال بودند» و غیر آن را هیچ شمردند (فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ).

و همین امر سبب شد تا «آنچه را از عذاب و تهدیدهای الهی به باد استهزا می‌گرفتند بر سر آنان فرود آید» (وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ).

یعنی با اتکای به علوم محدود بشری، خواه در معارف عقلی و اعتقادات یا

ج4، ص293

در دنیا و یا شبهات واهی که آن را علم می‌پنداشتند، علومی را که از سر چشمه وحی صادر شده بود نفی می‌کردند و به باد استهزا می‌گرفتند، و به علوم اندک خوشحال بودند و خویشتن را بکلی از انبیا بی‌نیاز می‌دیدند.